Wstęp

   Jest nas Polaków ponad 38 milionów. Używamy ponad 400 tysięcy nazwisk. Najpopularniejszym dziś jest nazwisko Nowak. W 2000 roku według danych z bazy PESEL nosiło je w Polsce 203 506 naszych rodaków. Kowalski z liczbą 139 719 osób był wówczas na drugim miejscu, a na trzecim Wiśniewski – 109 885. Za najbardziej typowe polskie nazwiska uważa się te zakończone na -ski. Związane one były głównie z przedstawicielami szlachty, a powstawały zwykle od nazw miejscowości, które znajdowały się w ich rękach.

Chmury tagów przedstawiające najbardziej popularne nazwiska w Polsce. Wielkość czcionki odpowiada częstości występowania danego nazwiska. Opracowano na podstawie danych z bazy PESEL

Prawdopodobnie wśród nazwisk Polaków dominują nazwiska odapelatywne, czyli takie, które utworzono od wyrazów pospolitych zwanych apelatywami. Bardzo często wyrazy te dawniej miały inne znaczenie niż obecnie, wielu z nich już się dzisiaj nie używa. Nazwiska odapelatywne, choć spotykane dawniej także u szlachty i mieszczan, identyfikowały głównie przedstawicieli najniższych warstw społecznych – chłopów na wsiach i ubogich mieszkańców miast. Dlatego też uważane były za społecznie „gorsze”. Kryją one w sobie bardzo wiele zagadek, dlatego to właśnie one najbardziej nas zainteresowały i stały się głównym przedmiotem książki, którą przygotowaliśmy. Znajdzie w niej Czytelnik takie nazwiska jak: Armata, Bęc, Coś, Dzielnik, Frytek, Gorzałka, Hop, Iks, Kac, Niewiem, Ozon, Potem, Remont, Szkic, Tak, Uliczka, Wódeczka, Zero, Zorro itp. oraz złożone typu: Boligłowa, Cedziwoda, Długozima, Golibroda, Kiełtyka, Masajada, Pędziwiatr, Stolat, Szachmat Wiercimak, Złydaszek itp.

   Wśród nazwisk odapelatywnych możemy znaleźć jednak także następujące: Bełkot, Cep, Flaszka, Gnojek, Jołop, Kuternoga, Mazgaj, Oszust, Pijaczka, Straszydło, Wieprzek, Zdechlik, Żebrak. W czasach, kiedy one powstawały, najpierw jako przezwiska, nadawane ludziom przez osoby z ich najbliższego otoczenia, niekiedy złośliwie przez chłopów – sąsiadów, albo przez szlachcica – właściciela wsi, nikt nie myślał, że w przyszłości będą funkcjonowały jako nazwiska i jaką rolę w związku z tym będą odgrywać w życiu noszącego je człowieka.

   W nazwiskach noszonych obecnie przez Polaków znajdziemy również ukrytych sporo wyrazów wywodzących się z innych języków, języków krajów z nami sąsiadujących, szczególnie języka niemieckiego. Dlatego też w książce w każdym rozdziale możemy znaleźć wiele nazwisk mających takie właśnie pochodzenie, np: Eter, Gang, Hamburger, Frankenstein, Metka, Pesel, Ring, Szajba i wiele innych.

Badając zasób nazwisk Polaków, nie sposób nie zadać sobie pytania, które z nich jest najkrótsze, a które najdłuższe. Jak podaje „Słownik nazwisk współcześnie w Polsce używanych” K. Rymuta dwuliterowych nazwisk, czyli tych najkrótszych w 1990 roku było dwadzieścia sześć. Do najbardziej popularnych należały wówczas: Ul – 225 osób się nim posługujących, Oś - 102, Go - 81, Au - 59 i Ek - 52. A najdłuższe? Jeśli wierzyć źródłom internetowym z 2009 roku, może nim być nazwisko Archeminiwiriłokotoczerepepenczewiczakowski, składające się z 43 liter. Pierwsze w spisie alfabetycznym jest nazwisko Aab (posługiwało się nim 25 obywateli naszego kraju w 1990 roku), a ostatnie Żyżyński (brak danych o liczbie jego posiadaczy). Najwięcej nazwisk rozpoczyna się na litery: K, P, S, M, najmniej na Y, Ó i X.

   Książka, której fragmenty prezentujemy na tym blogu, powstała w wyniku fascynacji jej autorów bardzo ciekawymi nazwiskami, jakie noszą Polacy, a które można znaleźć w wielotomowym Słowniku nazwisk współcześnie w Polsce używanych prof. Kazimierza Rymuta, oraz w jego drugim dwutomowym dziele Nazwiska Polaków. Słownik historyczno - etymologiczny, jak również w książkach telefonicznych. Nasz wybór jest subiektywny – wybraliśmy te nazwiska, które nam wydawały się najciekawsze i najbardziej niezwykłe. Każdy z nas przynajmniej raz w życiu spotkał kogoś noszącego takie nazwisko, po którego usłyszeniu chociaż w duchu wykrzyknął: „Jak?!”, ale takich nazwisk mógłby podać najwyżej kilka. W tej książce jest ich ponad 7000.

   Zapewne wielu Czytelników znajdzie w niej swoje nazwiska, a wraz z nimi informacje, od kiedy są znane, czyli kiedy po raz pierwszy zostały zapisane w dokumentach jako tak zwane nazwy osobowe, ile osób nosi je współcześnie i jakie jest ich pochodzenie.

   Być może książka pomoże niektórym osobom w podjęciu decyzji związanej ze zmianą noszonego przez nich nazwiska, które bywa powodem niewybrednych żartów lub kpin – jest to szczególnie dotkliwe dla młodych ludzi. Jak pisze T. Kisała w książce Nasze nazwiska, Polska należy do krajów, w których w porównaniu z innymi notuje się niewiele wypadków zmiany nazwiska w uzasadnionych sytuacjach. A wystarczy tylko złożenie wniosku do właściwego Urzędu Stanu Cywilnego i opłacenie opłaty skarbowej w wysokości 37 złotych. Nie jest to trudne, ale... odrzucić swoje nazwisko, swoją przeszłość, swoje korzenie... Nie wszyscy się na to decydują.

   Dane liczbowe dotyczące nazwisk znajdujących się w książce pochodzą ze Słownika nazwisk współcześnie używanych w Polsce K. Rymuta opartego na bazie PESEL z 1990 roku. Są to jedyne dostępne dane dotyczące tego zagadnienia. Korzystała z nich nie tylko L. Tomczak w Słowniku nazwisk odapelatywnych Polaków (wyd. 2003 r.), J. M. Zawadzki w książce 1000 najpopularniejszych nazwisk w Polsce (wyd. 2003 r.), E. Breza w Nazwiskach Pomorzan (wyd. 2004), a także H. Martenka w książkach Skąd się wzięło moje nazwisko? (wyd. 2006 r.) oraz Nazwiska od imion (wyd. 2011 r.). Ostatni z wymienionych autorów korzysta z nich również, prowadząc na łamach tygodnika „Angora” swój cykl Poczet nazwisk polskich. Dane te znajdują się także na stronie internetowej: http://herby.com.pl.

   Nazwiska w książce zostały tak opracowane, że pierwsza liczba przy każdym z nich oznacza ilość osób noszących je w 1990 roku. Druga natomiast wskazuje na pierwszą notację nazwiska w dokumentach, o ile taką informację udało się uzyskać.

   W rozdziałach Nazwiska związane z Kościołem i religią katolicką, mieszkaniem, pożywieniem i ubraniem umieszczono nazwiska nieobjaśnione w sytuacji, gdy ich znaczenie jest oczywiste dla czytelnika, np. takie jak: Białosuknia, Gorzałka, Jezuita, Kredens, Naleśnik, Masajada, Ojczenasz, Pustelnik, Rybojad, Szałas, Wikary itp.

Pragniemy złożyć serdeczne podziękowania osobom, dzięki którym nasza książka mogła powstać – bibliotekarkom z biblioteki w Jakubowie w powiecie mińskim – Pani Stanisławie Laskowskiej i Pani Darii Lisieckiej, za rady udzielanie w pracy nad książką Pani Doktor Monice Kresie z Zakładu Historii Języka Polskiego i Dialektologii Uniwersytetu Warszawskiego oraz Panu Profesorowi Jerzemu Bralczykowi.

Andrzej Karlikowski

Justyna Pietrak